Υπήρξε η σημαντικότερη ηγετική φυσιογνωμία της Επανάστασης. Γεννημένος κάτω από ένα δέντρο σε ένα βουνό της Μεσσηνίας, «ονομαζόμενον Ραμαβούνι», έμεινε ορφανός από πατέρα σε ηλικία 10 ετών. Από μικρός εντάχθηκε στα σώματα των κλεφτών. Το 1802, κυνηγημένος από τους Τούρκους, αναγκάστηκε να διαφύγει με την οικογένειά του στη Ζάκυνθο, όπου υπηρέτησε στον αγγλικό στρατό ως ταγματάρχης σε σύνταγμα Ελλήνων εθελοντών.

Το 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία και στις αρχές του 1821 αποβιβάστηκε στη Μάνη, για να λάβει μέρος στον Αγώνα. Πρωταγωνίστησε σε πολλές καίριες για τους Έλληνες αναμετρήσεις, όπως η παράδοση της Καλαμάτας (23 Μαρτίου 1821), οι νίκες στο Βαλτέτσι, τα Βέρβενα και τα Δολιανά (Μάιος 1821) και η άλωση της Τριπολιτσάς (23 Σεπτεμβρίου 1821), οι οποίες του προσπόρισαν κύρος, προκαλώντας όμως ταυτόχρονα την αντίδραση πολλών τοπικών παραγόντων, οι οποίοι αισθάνονταν απειλούμενοι από την εξαιρετική δημοφιλία του Κολοκοτρώνη. Η ιστορική νίκη του στα Δερβενάκια (26 Ιουλίου 1822), όπου αποδεκάτισε τη στρατιά του Δράμαλη, διασώζοντας την επανάσταση στην Πελοπόννησο, επιβεβαίωσε για ακόμη μία φορά τη στρατηγική ευφυΐα του «Γέρου» του Μοριά.

Παρά τις συνεχείς αυτές στρατιωτικές επιτυχίες, η κλιμακούμενη αντιπαράθεση μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών, τον έφερε στο επίκεντρο των εμφύλιων συρράξεων. Κατά τον πρώτο εμφύλιο έχασε τον γιο του Πάνο στις 13 Νοεμβρίου 1824, απώλεια που του στοίχισε πολύ. Στον δεύτερο εμφύλιο συνελήφθη στις 6 Φεβρουαρίου 1825 και φυλακίστηκε στον Προφήτη Ηλία της Ύδρας. Τελικά του χορηγήθηκε αμνηστία από την Κυβέρνηση, υπό την απειλή της αποβίβασης του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και της πολιορκίας του Μεσολογγίου από τον Κιουταχή, και του ζητήθηκε να επιστρέψει στα πεδία των μαχών, ώστε να βοηθήσει στην ανακοπή της επέλασης των Τουρκοαιγυπτίων.

Μέχρι το τέλος της Επανάστασης δεν έπαψε να έχει ενεργό ρόλο στα στρατιωτικά και πολιτικά πράγματα. Υπήρξε ένθερμος υποστηρικτής του Καποδίστρια, αν και ήταν αντίθετος με το συγκεντρωτικό μοντέλο διοίκησης που εφήρμοζε. Πρωτοστάτησε στην εκλογή του Όθωνα, όμως η διαφωνία του με την πολιτική της Αντιβασιλείας κατέληξε στην πολύκροτη δίκη του, με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας. Καταδικάστηκε σε θάνατο μαζί με τον Δ. Πλαπούτα. Περίφημη είναι η απάντηση που έδωσε ο Κολοκοτρώνης, όταν τον ρώτησε ο δικαστής ποιο είναι το επάγγελμά του: «Στρατιωτικός. Κρατάω σαράντα εννιά χρόνους στο χέρι το ντουφέκι και πολεμώ για την πατρίδα». Με την ενηλικίωση του Όθωνα, του χορηγήθηκε χάρη και έλαβε το αξίωμα του συμβούλου της Επικρατείας. Πέθανε τον Φεβρουάριο του 1843 και κηδεύτηκε με πάνδημο συμμετοχή, ενδεδυμένος τη στολή του αρχιστράτηγου και φέρων το ξίφος που είχε στην Επανάσταση.

Η πνευματική παρακαταθήκη του Κολοκοτρώνη προς τη νέα γενιά αποθησαυρίζεται στην ιστορική ομιλία που απηύθυνε προς τους γυμνασιόπαιδες στον λόφο της Πνύκας στις 8 Οκτωβρίου του 1838 και πρωτοδημοσιεύθηκε στις 13 Νοεμβρίου του ίδιου έτους στην αθηναϊκή εφημερίδα Αιών.