Το φαινόμενο του Φιλελληνισμού
«Είμαστε όλοι Έλληνες»
Percy Bysshe Shelley, Hellas, 1822
Η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε ιστορικό γεγονός με ευρωπαϊκή και διεθνή απήχηση, καθώς κινητοποίησε πλήθος αλλοεθνών υποστηρικτών της, στις μεγάλες χώρες με κλασική πολιτισμική παράδοση (Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία, Γερμανία, Ιταλία), αλλά και γενικότερα στον ευρωπαϊκό χώρο (Κάτω Χώρες, Ελβετία, Δανία, γερμανόφωνες περιοχές).
Ο ζήλος του Φιλελληνισμού εξαπλώθηκε από την ιβηρική χερσόνησο μέχρι τη Ρωσία, αλλά και πέραν του Ατλαντικού, ιδίως στις ανατολικές Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Έφτασε στο απόγειό του το 1826, μετά την ηρωική Έξοδο του Μεσολογγίου, και άσκησε πίεση για την καθοριστικής σημασίας παρέμβαση των ξένων δυνάμεων το 1827, με την ναυμαχία του Ναυαρίνου, που έθεσε τα θεμέλια για την ανεξαρτησία των Ελλήνων.
Το φιλελληνικό κίνημα, είτε ως ενεργή συνεισφορά των Φιλελλήνων στον ένοπλο αγώνα, είτε στην καλλιτεχνική του εκδοχή, όπως αποτυπώθηκε στις καλές τέχνες, στη λογοτεχνία, το θέατρο, τη μουσική και τις εικαστικές τέχνες, αποτελεί απτή απόδειξη της αλληλεγγύης των λαών, κοινωνών της αξίας του ανθρωπισμού.
Νέες Θερμοπύλες
«Θυμηθείτε εκείνους που έδωσαν το αίμα τους, ανίκητοι, με τον Λεωνίδα»
William Haygarth, Greece, a poem, 1814
Κατά την επαναστατική δεκαετία του 1820, η αρχαιολατρία του πρώιμου Φιλελληνισμού μετατρέπεται προοδευτικά σε ελληνολατρία. Οι ξένοι αντιμετώπιζαν τους σύγχρονούς τους Έλληνες ως άμεσους απογόνους των αρχαίων, κληρονόμους της κλασικής αρχαιότητας και των περικαλλών μνημείων της.
Γι’ αυτό και στον ηρωικό αγώνα του ’21, ακόμη και στις πολεμικές ήττες του, αναγνωρίζουν Θερμοπύλες και ύψιστη ηθική νίκη: για παράδειγμα, ο Μάρκος Μπότσαρης, που κατέληξε μετά από άνιση μάχη εναντίον πολυαριθμότερων εχθρών το 1823 στο Κεφαλόβρυσο Καρπενησίου, παρομοιάζεται με τον Λεωνίδα· και ο Θ. Κολοκοτρώνης παραβάλλεται με τον αρχετυπικό ήρωα, ενώ η Έξοδος του Μεσολογγίου προβάλλει τη μαρτυρική πόλη ως νέες Θερμοπύλες.
Η μορφή του Σπαρτιάτη βασιλιά, η μάχη των Θερμοπυλών και άλλα θέματα των Μηδικών Πολέμων, όπως ο Μαραθώνας, καθίστανται συνήθεις ρητορικοί τόποι και αγαπητά μοτίβα της φιλελληνικής εικονογραφίας, αναγνωρίζοντας τους Έλληνες αγωνιστές ως άξιους συνεχιστές των προγόνων τους.
Ο Βύρων της Ελλάδας
Ο λόρδος Βύρων (George Gordon Byron, 6th baron Byron, 1788-1824), Βρετανός ποιητής και πολιτικός, εξελίχθηκε σε φλογερό Φιλέλληνα και εμβληματική μορφή του 1821. Είχε επισκεφθεί την Ελλάδα ήδη προεπαναστατικά (1809) και είχε εμπνευστεί από τον τόπο, την ιστορία αλλά και τους ανθρώπους της σημαντικά έργα, όπως την Κατάρα της Αθηνάς (που συνέθεσε στην Αθήνα το 1810) και το Προσκύνημα του Childe Harold (1812), που τον «έκανε διάσημο σε μια νύχτα».
Το έργο του Γκιαούρ (1813), μια ρομαντική ιστορία σε οριενταλιστικό σκηνικό, θα καταστεί σύμβολο του αγώνα των χριστιανών Ελλήνων εναντίον των μουσουλμάνων Οθωμανών και θα εμπνεύσει δεκάδες εικαστικών αποδόσεών του.
Ο Βύρων, αποδεχόμενος πρόταση ελληνικής αντιπροσωπείας για ενεργό υποστήριξη, ήρθε το 1823 στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε στο Μεσολόγγι, πόλη που ταυτίστηκε μαζί του, και δημιούργησε ιδιωτικό ένοπλο σώμα από Σουλιώτες. Παράλληλα, προπαγάνδιζε την ελληνική υπόθεση μέσω του δικτύου γνωριμιών του και ενίσχυε τον Αγώνα οικονομικά. Στις 19 Απριλίου 1824, σε ηλικία μόλις 37 ετών, τον βρήκε ο θάνατος, βυθίζοντας το Μεσολόγγι σε πάνδημο θρήνο.
Η δυναμική προσωπικότητα και ο πολυτάραχος βίος του Βύρωνα, ενσάρκωση του ρομαντικού ανθρώπου, προσέφερε τον ήρωα-σύμβολο, διεθνώς αναγνωρίσιμο. Η μορφή του λειτούργησε ως προσωποποίηση της Ελληνικής Επανάστασης, υμνήθηκε και αναπαραστάθηκε σε δεκάδες γραπτών και εικαστικών έργων.
Η ενεργοποίηση του Φιλελληνισμού
«Θα εξακολουθήσει λοιπόν ο αιώνας μας να παρακολουθεί σαν θεατής
ορδές αγρίων να σφαγιάζουν έναν πολιτισμό που αναβλασταίνει
πάνω στο μνήμα ενός λαού που χάρισε τον πολιτισμό στην ανθρωπότητα ;»
Σατωβριάνδος, Υπόμνημα περί της Ελλάδος, 1825
Με το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης, κινητοποιούνται οι Φιλέλληνες, τόσο σε επίπεδο ρητορείας και τέχνης στο διεθνές προσκήνιο της Δύσης, όσο επίσης έμπρακτα και ενεργητικά στα θέατρα των μαχών στην Ελλάδα.
Στις μεγάλες πόλεις της Ευρώπης και της Αμερικής συστήνονται πολυμελή φιλελληνικά κομιτάτα, που προπαγανδίζουν την απελευθέρωση της Ελλάδας. Διενεργούνται χρηματικοί έρανοι για τους μαχόμενους Έλληνες, ενώ μέρος τους χρησιμοποιείται για την απελευθέρωση σκλαβωμένων από τους Οθωμανούς γυναικόπαιδων, όπως μετά την πτώση του Μεσολογγίου. Δημοσιεύονται πολιτικά φυλλάδια, που καλούν τα χριστιανικά έθνη σε συμπαράταξη εναντίον του αλλόθρησκου δυνάστη, και ασκείται πίεση, μέσω της φιλελληνικής κοινής γνώμης, στις κυβερνήσεις των μεγάλων κρατών, να λάβουν θέση υπέρ της ελληνικής υπόθεσης.
Πολλοί, ανώνυμοι και επώνυμοι, Φιλέλληνες σπεύδουν στην Ελλάδα, να λάβουν μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις, ως απλοί στρατιώτες ή και ως επικεφαλής, και αρκετοί από αυτούς τραυματίζονται ή και βρίσκουν ηρωικό θάνατο. Ορισμένοι καταγράφουν τις εξελίξεις ως αυτόπτες και τις δημοσιοποιούν σε εφημερίδες και βιβλία, που με τη σειρά τους αναθερμαίνουν τον φιλελληνικό ζήλο στο διεθνές κοινό.
Στην τέχνη, τα δραματικά επεισόδια και οι ηρωικοί πρωταγωνιστές του ελληνικού Αγώνα εμπνέουν τους συγγραφείς, τους μουσικούς συνθέτες και τους εικαστικούς καλλιτέχνες. Εκδίδονται ποιήματα και διηγήματα υμνητικά των Ελλήνων, ενώ παρτιτούρες, όπερες και θεατρικά έργα, ξεσηκώνουν το φιλόμουσο κοινό. Πρωτότυποι ζωγραφικοί πίνακες, φιλοτεχνημένοι από καλλιτέχνες πρώτης γραμμής, και χαρακτικά που εικονογραφούν έντυπα κάθε είδους, διαδίδουν στο ευρωπαϊκό κοινό σκηνές του ρομαντικού ελληνικού πολέμου, ενώ οι μορφές των Ελλήνων ηρώων γίνονται πασίγνωστες.
Η μόδα του Φιλελληνισμού
«Σηκωθείτε, οπλιστείτε, εκδικηθείτε, περήφανοι Έλληνες»
Ελληνική Ωδή, στο πρόγραμμα της όπερας
του G.A. Rossini Η πολιορκία της Κορίνθου, 1826
Η φιλελληνική τέχνη δεν περιορίστηκε μόνον στις κύριες εικαστικές τέχνες (αρχιτεκτονική, γλυπτική, ζωγραφική), αλλά διαδόθηκε εξίσου – και ακόμη περισσότερο – στις εφαρμοσμένες και διακοσμητικές τέχνες.
Η χαρακτική, με τις πολλαπλές χρήσεις της – ως αυτόνομα τυπώματα ή ως εικονογράφηση εντύπων και αντικειμένων – διέδωσε σκηνές και μορφές της Ελληνικής Επανάστασης.
Τα φιλελληνικά θέματα, αυτούσια ή σε παραλλαγές, αναπαράχθηκαν σε αντικείμενα χρηστικά, αλλά και με αισθητική αξία. Επιτραπέζια ωρολόγια, πιάτα και βάζα διαφόρων τύπων, αγαλματίδια και μικρογλυπτά για πολλαπλές χρήσεις, αντικείμενα καλλωπισμού και ένδυσης, πλημμύρισαν τα φιλελληνικά σπίτια με φιγούρες των ρομαντικών επαναστατών της Ελλάδας. Πολλά δε από αυτά τα καλλιτεχνικά τέχνεργα διατίθενται σε εκθέσεις τέχνης και δημοπρασίες «προς όφελος των Ελλήνων», προκειμένου δηλαδή να συγκεντρωθούν χρήματα για την Ελληνική Επανάσταση, καθιστώντας έτσι την φιλελληνική τέχνη καλώς εννοούμενη στρατευμένη τέχνη.
Με αυτή τη διάχυση της φιλελληνικής εικονογραφίας στον οπτικό πολιτισμό της Δύσης, η Ελληνική Επανάσταση κατέστη μόδα στην καθημερινή ζωή και αισθητική, τάση η οποία μάλιστα εξακολούθησε και μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας, μέχρι τουλάχιστον τα μέσα του 19ου αιώνα.
