Page 71 - Αντικρίζοντας την Ελευθερία!

Ο οραματισμός της ελευθερίας
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης Ακαδημαϊκός, Ομότιμος Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Ηκήρυξη της Ελληνικής Επανάστασης κατά τους χειμερινούς και εαρινούς μήνες του 1821, η απελευθέρωση των ελληνικών εδαφών κατά τους μήνες που ακολούθησαν και ο δεκαετής απελευθερωτικός αγώνας με τις ποικίλες διακυμάνσεις του, εσωτερικές και διεθνείς, δεν υπήρξαν
γεγονότα αιφνίδια ούτε περιστασιακές εκρήξεις της αγανάκτησης και της αίσθησης της αδικίας ενός υπόδουλου λαού. Υπήρξαν αντίθετα η απόληξη και η έμπρακτη διεκδίκηση της απελευθέρωσης μετά μια μακρά περίοδο ιδεολογικής προετοιμασίας, συνομιλίας και εσωτερίκευσης των νεωτερικών εννοιών της ελευθερίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου όπως οι αξίες αυτές είχαν καλλιεργηθεί και διαχυθεί στον Δυτικό κόσμο από τον Διαφωτισμό. Στην πρόσληψη και επεξεργασία αυτών των ιδεών από την ελληνική παιδεία και τον ελληνικό πολιτικό στοχασμό κατά την περίοδο πριν το 1821 θα αναφερθούμε στις επόμενες σελίδες για να παρακολουθήσουμε την ανάδυση του νέου ελληνισμού από την υπόσταση της υπόδουλης θρησκευτικής κοινότητας στην διακήρυξη της ύπαρξης του ως ελεύθερου έθνους.
Πρόκειται προφανώς για μια διαδικασία πολύμορφης και πολύπλοκης μεταμόρφωσης, η οποία είναι πάντως ορατή στις πηγές ως προς το κοινωνικό της περιεχόμενο, εμφανίζεται όμως με πολύ μεγαλύτερη σαφήνεια στο επίπεδο των γραπτών μαρτυριών ως προς την πνευματική της έκφραση και την ιδεολογική της διατύπωση. Η διαδικασία της μεταμόρφωσης θα μπορούσε να οριοθετηθεί χρονολογικά κατά την πεντηκονταετία 1770-1821 με οροθέσια την εξέγερση του 1770, και την έκρηξη της επανάστασης το 1821. Σ’ αυτή την περίοδο θα μπορούσε να εντοπιστεί ρεαλιστικά η επεξεργασία του οραματισμού της ελευθερίας ως πολιτικού αιτήματος πλέον, αιτήματος πολιτικής ανεξαρτησίας και αυθύπαρκτης εθνικής υπόστασης μάλλον παρά ως αρχέγονου πόθου απολύτρωσης από τον ξένο και αλλόθρησκο ζυγό που δεν είχε παύσει ποτέ να ενυπάρχει στις ψυχές των υποδούλων και να εκφράζεται με ποικίλους τρόπους, κυρίως όμως με τη χρησμολογική παράδοση.
Εδώ θα μας απασχολήσει η σταδιακή εμφάνιση, με αλλεπάλληλες δοκιμές θα μπορούσε να λεχθεί, και διατύπωση του αιτήματος της πολιτικής απελευθέρωσης με σύγχρονους όρους, με τη γλώσσα της νεότερης πολιτικής θεωρίας. Οι πρωϊμότερες ίσως εκδηλώσεις των συναφών ιδεών θα μπορούσαν να ανιχνευθούν στον αναβρασμό των ελπίδων που συνδέθηκαν με την εξέγερση, η οποία προκλήθηκε από τη ρωσική επέμβαση στην Ανατολική Μεσόγειο κατά τον πρώτο ρωσοτουρκικό πόλεμο επί Αικατερίνης Β ́ στα 1768-1774, τα λεγόμενα Ορλωφικά. Κατά την εξέγερση, για να προσελκύσουν τη συμμετοχή των Ελλήνων, οι Ρώσοι άφησαν να κυκλοφορήσει η υπόσχεση ότι η επιτυχής έκβαση του εγχειρήματος θα διελάμβανε και τη δημιουργία, για πρώτη φορά μετά από πολλούς αιώνες, ενός αυτόνομου ελληνικού πολιτειακού μορφώματος υπό την προστασία τους. Η παροδική απελευθέρωση και αυτοκυβέρνηση των νησιών του Αιγαίου μετά τη μεγάλη νίκη του ρωσικού στόλου επί των Οθωμανών στη θαλάσσια περιοχή του Τσεσμέ στην μικρασιατική χερσόνησο της Ερυθραίας τον Ιούνιο του 1770, υπήρξαν πρωτόγνωρες πολιτικές εμπειρίες που καλλιέργησαν τις ελπίδες για τη δημιουργία μιας ελληνικής ηγεμονίας του αρχιπελάγους.1
Οι ίδιες ελπίδες εκφράζονται και στην ελληνική πολιτική σκέψη της εποχής, ιδίως σε σειρά κειμένων του κορυφαίου εκφραστή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού Ευγενίου Βούλγαρη, ο οποίος διερμηνεύει ζωηρά
Η υπόδουλη Ελλάδα ατενίζει
το ιστορικό παρελθόν της
εικονογράφηση στη σελίδα τίτλου
του έργου του κόμη Choiseul-Gouffier, Voyage pittoresque de la Grece,
Παρίσι 1782, τόμ. 1
[αρ. κατ. Ι.1.2]
1. Παντελής Κοντογιάννης, Οι Έλληνες κατά τον πρώτον επί Αικατερίνης Β ́ ρωσσοτουρκικόν πόλεμον (1768-1774), Αθήνα 1903 (ανατύπωση Ν. Καραβία 1989), σσ. 219-264 προσφέρει πιο ρεαλιστική εκτίμηση των πραγμάτων.
71