Page 72 - Αντικρίζοντας την Ελευθερία!

2. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης,
Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα 1996, σσ. 183-185.
3. Βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης,
Ιώσηπος Μοισιόδαξ. Οι συντεταγμένες βαλκανικές σκέψεις τον 18ο αιώνα, Αθήνα 2004, σ. 222.
και συγχρόνως εκλογικεύει την αναμονή της απελευθέρωσης του γένους δια της πραγμάτωσης της “ρωσικής προσδοκίας” και τη δημιουργία μιας ελληνικής πολιτείας απαλλαγμένης από τον οθωμανικό ζυγό. Ο Ευγένιος Βούλγαρης εκφράζει αυτές τις ιδέες σε κείμενα όπως Ἐπὶ τῇ πανενδόξῳ εἰρήνη (1774) και το Ἱερόν της δόξης (1772) ή στις μεταφράσεις κειμένων του Βολταίρου και άλλων που προέκυψαν από τις απηχήσεις των γεγονότων του ρωσοτουρκικού πολέμου στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Ο κορυφαίος Διαφωτιστής μάλιστα προχώρησε και σε μια άλλη ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη διατύπωση των απόψεων του με τη σύνταξη του κειμένου, Στοχασμοί εις τους παρόντας κρισίμους καιρούς του κράτους του οθωμανικού (1772). Στο σημαντικό αυτό δοκίμιο διεθνοπολιτικής ανάλυσης, ο Βούλγαρης θέτει τον πόθο της απελευθέρωσης του ελληνικού έθνους στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων, του ανταγωνισμού και της ισορροπίας των δυνάμεων, τον επαναδιατυπώνει δηλαδή ως διεθνές ζήτημα.2 Ο συγγραφέας αφήνει να εννοηθεί ότι απαιτείται ρεαλισμός και εκτίμηση των διεθνών συγκυριών ως προς τη στάθμιση των προοπτικών της εθνικής ανασυγκρότησης. Με αυτές τις διανοητικές επεξεργασίες πάντως η απολύτρωση του γένους επαναπροσδιορίζεται δραστικά με μοντέρνους όρους και καθίσταται συγκεκριμένο πολιτικό αίτημα μέσα στα συμφραζόμενα της ευρωπαϊκής πολιτικής πραγματικότητας του όψιμου δεκάτου ογδόου αιώνα.
Ο “εκσυγχρονισμός”, όπως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί, του οραματισμού της απολύτρωσης του γένους συντελείται ακόμη πιο κατηγορηματικά από έναν μαθητή του Ευγενίου Βούλγαρη στην Αθωνιάδα Ακαδημία, τον ιεροδιάκονο Ιώσηπο Μοισόδακα. Ο Μοισιόδαξ με ασυνήθιστη τόλμη άσκησε οξεία εκπαιδευτική, πολιτισμική και κοινωνική κριτική για τις πραγματικότητες του ελληνικού κόσμου κατά το τελευταίο τέταρτο του δεκάτου ογδόου αιώνα. Ο δρόμος της κριτικής και οι πικρές εμπειρίες των διώξεων που προκάλεσε ο τολμηρός του λόγος, οδήγησαν τον Μοισιόδακα σε μια μοναδική υπέρβαση ως προς τα ενδεδειγμένα πρότυπα τα οποία θα έπρεπε να καθοδηγήσουν την πολιτική ανασυγκρότηση “της Ελλάδος”, όπως αποκαλεί πλέον το συλλογικό σώμα στο οποίο αισθάνεται να ανήκει λόγω της παιδείας του και το οποίο επιθυμεί να υπηρετήσει. Η υπέρβαση συνίσταται στην εγκατάλειψη του προτύπου της μεταρρυθμιστικής “πεφωτισμένης” απολυταρχίας που κυριαρχούσε στην ελληνική πολιτική σκέψη της εποχής ως το πρότυπο της πολιτικής νομιμότητας. Αντί αυτού ο Μοισιόδαξ στρέφεται σε μια εναλλακτική πολιτική επιλογή, το πρότυπο του αβασίλευτου πολιτεύματος, της res publica, όπως αυτό αντιπροσωπευόταν ιστορικά στην εποχή του από το πολίτευμα της Ελβετικής Συνομοσπονδίας:3
Περιβόητος ἦτον καὶ εἶναι παρὰ πάσι τοῖς ἔθνεσι τῆς Εὐρώπης εἴτε ἡ μερική, εἴτε ἡ δημόσιος πολιτεία αὐτῶν τῶν Ἑλβετίων. Ὀλιγαρκεῖς καὶ φιλελεύθεροι, μήτε ἐπεθύμησαν ποτὲ νὰ ἁπλωθῶσι, μήτε ὑπέμειναν ποτὲ νὰ βασιλευθῶσι, καὶ πειθαρχοῦντες οἱ πάντες τῇ δυνάμει τῶν παρ’ αὐτοῖς νόμων, οἵτινες προστατεύουσιν τοὺς ἀδυνάτους κατὰ τῆς δυναστείας τῶν δυνατῶν, χαίρουσιν ὁμοίως οἱ πάντες μίαν ἰσοτιμίαν, ἴση τῇ ὁποίᾳ μήτε εὑρίσκεται ἐν ταῖς ὑπολοίποις ἀριστοκρατίαις τῆς Εὐρώπης.
Ομιλεί στο μνημειώδες πράγματι αυτό χωρίο ο Μοισιόδαξ για ελευθερία, για ισοτιμία, τη δύναμη των νόμων, την προστασία των αδυνάτων από τη “δυναστεία” των ισχυρών, εισάγει τη διάκριση δημοσίου και ιδιωτικού. Σε λίγες αράδες ενοφθαλμίζει στην ελληνική γλώσσα και σκέψη τις αρχές και τις κεντρικές ιδέες του ευρωπαϊκού φιλελευθερισμού. Προσδίδει δηλαδή στον οραματισμό της ελευθερίας συγκεκριμένο κανονιστικό και πρακτικό περιεχόμενο. Ο δημοκρατικός Διαφωτισμός αποκτά έτσι μια ελληνική φωνή για να εκφραστεί και να εμπνεύσει.
Ο σύγχρονος του Μοισιόδακα Δημήτριος Καταρτζής δεν είναι τόσο τολμηρός. Εξίσου αφοσιωμένος με τον Μοισιόδακα στον Διαφωτισμό, εκφραστής στα ελληνικά του πνεύματος του Εγκυκλοπαιδισμού, ο Δημήτριος Καταρτζής δεν ακολουθεί τον δρόμο της ρήξης όπως έχει κάνει ο Μοισιόδαξ με την προβολή του αβασίλευτου πολιτειακού προτύπου της ισοτιμίας και της ελευθερίας. Επεξεργάζεται ωστόσο ο Καταρτζής μίαν εξίσου βαθιά ανατρεπτική ιδέα, την ιδέα του ελληνικού έθνους ως πολιτείας, ως πολιτικής
72 ΑΝΤΙΚΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ!