Page 75 - Αντικρίζοντας την Ελευθερία!
P. 75
παραμένει ο κοινός παρονομαστής των εκδηλώσεων του ριζοσπαστισμού στους κόλπους της ελληνικής και γενικότερα της βαλκανικής κοινωνίας.7
Η ανωνυμία η οποία χαρακτηριστικά συνδέεται με τον ριζοσπαστισμό εμφανίζεται και σε άλλα σημαντικά κείμενα κοινωνικής κριτικής και μαχητικής διεκδίκησης της ελευθερίας κατά την πρώτη εικοσαετία του δεκάτου ενάτου αιώνα. Η ελληνική κοινωνία, το ελληνικό έθνος το οποίο δια του Διαφωτισμού έχει πλέον αποκτήσει ζωηρή επίγνωση του εαυτού του ως ιστορικού και πολιτικού υποκειμένου, βρίσκονται στο κατώφλι της επανάστασης. Είναι η στιγμή κατά την οποία ένα άλλο στοιχείο του ριζοσπαστισμού θα αναδυθεί ως σαφής επιλογή πολιτικής δράσης, ο μυστικός εταιρισμός. Είχε φθάσει η ώρα και αυτού του στοιχείου της ευρωπαϊκής εμπειρίας να ενταχθεί στην πολιτική της διεκδίκησης της ελευθερίας από τους Έλληνες.
Οι μυστικές εταιρείες υπήρξαν τα καταφύγια των ριζοσπαστικών και επαναστατικών στοιχείων μετά την ήττα της Γαλλικής Επανάστασης και την επιβολή της Παλινόρθωσης στην Ευρώπη από το Συνέδριο της Βιέννης στα 1814-1815. Μεταξύ των μυστικών εταιρειών η πιο επιτυχημένη ίσως περίπτωση ως προς την επίτευξη του ταχθέντος στόχου και την ταχύτητα –εντός έξη ετών –της επιτυχούς έκβασης της οργανωμένης προσπάθειας, υπήρξε η ελληνική Φιλική Εταιρεία. Στόχος της, όπως με υποβλητικότητα διατυπώνει στον όρκο των μυημένων μελών της, υπήρξε η απελευθέρωση της Ελλάδος, η πραγμάτωση του οράματος της ελευθερίας. Χάρη στη δράση της Φιλικής Εταιρείας το όραμα έγινε πραγματικότητα: μετά έξι χρόνια εργώδους μυστικής προετοιμασίας ο ελληνικός κόσμος βρέθηκε έτοιμος για την κήρυξη της επανάστασης. Οι Φιλικοί, αφού διήρχοντο το αυστηρό στάδιο της κατήχησης έδιδαν τον Όρκο, ο οποίος στην κατακλείδα του περιείχε και τα εξής:8
Τέλος πάντων ὁρκίζομαι εἰς Σέ, ὦ Ἱερὰ Πατρίς! Ὁρκίζομαι εἰς τὰς πολυχρονίους βασάνους Σου [...] καὶ εἰς τὴν μέλλουσαν Ἐλευθερίαν τῶν Ὁμογενῶν μου, ὅτι ἀφιερώνομαι ὅλος εἰς Σέ.
Η ώρα της ελευθερίας είχε έλθει. Αυτό το γνώριζε και ο Αδαμάντιος Κοραής. Από το Παρίσι, την πρωτεύουσα των Φώτων και κοιτίδα των επαναστατικών δονήσεων, ο Κοραής αφιέρωσε τη ζωή του, την πολιτική του δράση και την εντυπωσιακή πνευματική του παραγωγή στην ελευθερία της Ελλάδος. Στις απαρχές της πολιτικής του σκέψης, στο φυλλάδιο Αδελφική διδασκαλία (1798) εμφανίζεται να συμμερίζεται τις ιδέες του Ρήγα, στη θυσία του οποίου και των επτά συντρόφων του αναφέρεται με συγκίνηση.9 Το κείμενο διαπνέεται από τις δημοκρατικές ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης και ο συγγραφέας αναφέρεται μεταξύ άλλων στο “πολιτικόν συνάλλαγμα”, το κοινωνικό συμβόλαιο.10 Έκφραση της ριζοσπαστικής αυτής φάσης της πολιτικής σκέψης του υπήρξε και η πρόθεση που εκφράζει ο Κοραής να μεταφράσει το “πολιτικόν συνάλλαγμα” του Jean-Jacques Rousseau.11
Παρακολουθώντας τη φορά των πραγμάτων στην υπόδουλη Ελλάδα και τον κόσμο και σταθμίζοντας τις προοπτικές της ελευθερίας, ο Κοραής ωριμάζοντας πολιτικά αντιλαμβάνεται ότι το ζήτημα της ελληνικής ελευθερίας είναι πιο σύνθετο. Κρίνει ότι για να μπορέσουν οι Έλληνες να ελευθερωθούν, να διατηρήσουν την ελευθερία και να αυτοκυβερνηθούν ως ελεύθερο έθνος, εκείνο που πρωταρχικά απαιτείται είναι να προηγηθεί μια “ηθική επανάσταση”, όπως γράφει στο περίφημο δοκίμιο, Περί της παρούσης καταστάσεως του πολιτισμού εν Ελλάδι το 1803.12 Η ηθική επανάσταση που θα αναμόρφωνε ριζικά την ελληνική κοινωνία και θα την προετοίμαζε για την ελευθερία θα προέκυπτε από την ανάπτυξη και γενίκευση της παιδείας μεταξύ των Ελλήνων. Έτσι ο Κοραής αφιέρωσε το μέγιστο της προσπάθειάς του στις δύο δεκαετίες που προηγήθηκαν της Ελληνικής Επανάστασης στην καθοδήγηση των ομογενών του με τις αλλεπάλληλες εκδόσεις του των κλασικών συγγραφέων με στόχο την αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας κατά τα πρότυπα του Διαφωτισμού και την καλλιέργεια της νέας ελληνικής ώστε να καταστεί το κατάλληλο όργανο αυτής της αναμόρφωσης.
Όταν όμως ήλθε η ώρα της Επανάστασης, ο “μέγας σεισμός” που προκάλεσε το άγγελμα στη ψυχή του Κοραή, τον ώθησε σε μία νέα σταυροφορία: αφενός να διδάξει στους συμπατριώτες του τα χρέη του
7. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σσ. 338-366 και του ιδίου, Η Γαλλική Επανάσταση και η Νοτιοανατολική Ευρώπη, Αθήνα 2000, σσ. 133-173.
8. Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας, Ναύπλιο 1834 (ανατύπωση: Αθήνα χ.χ.), σ. 157.
9. Ἀδελφικὴ Διδασκαλία πρὸς τοὺς εὑρισκομένους κατὰ πᾶσαν τὴν Ὀθωμανικὴν ἐπικράτειαν Γραικούς, ἐν Ρώμῃ [= Παρίσι] 1798 (ανατύπωση ΚΝΕ/ΕΙΕ 1983), σσ. iv-v.
10.Στο ίδιο, σ. 54.
11.Βλ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης,
«Οι φάσεις της πολιτικής σκέψης του Κοραή. Πρόταση ερμηνείας», Διήμερο Κοραή, Αθήνα 1983, σσ. 102-112, ιδίως σ. 106.
12.Mémoire sur l’état actuel de la civili- sation dans la Grèce lu à la Société des Observateurs de l’Homme, par Coray, Docteur en Medicine et Membre de ladite Société, Παρίσι 1803,
σσ. 52 και 54.
Ο οραματισμός της ελευθερίας 75
