Page 278 - Αντικρίζοντας την Ελευθερία!

Έγγραφο της Κοινότητας Σάμου, με αναφορά στο Προσωρινό Πολίτευμα της νήσου
(Σάμος, 12 Ιουνίου 1822)
Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τόμ. 1, αρ. 544, έγγραφο,
δίφυλλο [σελ. 544-545]
Βιβλιοθήκη της Βουλής
[αρ. κατ. ΙΙ.2.14]
Επιστολή του καπετάν Πανουργιά προς τον καπετάν Νικήτα
(Σάλωνα, 23 Ιουλίου 1823)
Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, τόμ. 17, αρ. 131, έγγραφο, δίφυλλο [σελ. 59] Βιβλιοθήκη της Βουλής
[αρ. κατ. ΙΙ.3.15]
25. Βλ. Μανωλέσσου 2013.
26. Ήδη από την εποχή των Ευαγγελίων, ο όρος Έλλην/Έλληνες σήμαινε ειδωλολάτρης/μέτοχος της θύραθεν παιδείας: «Δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί, άθεοι, αλλ’ είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί», έλεγε στο ακροατήριο ο Κοσμάς ο Αιτωλός (βλ. Μενούνος 1979: 115-116, σε: Πολίτης 2009: 33, υποσημ. 3).
27. Τον όρο χρησιμοποιούσαν κυρίως οι Έλληνες που ζούσαν εκτός της τουρκοκρατούμενης επικράτειας, πβ. και λατινικό Graecus, από το οποίο προέκυψαν οι αντίστοιχες ονομασίες στις ευρωπαϊκές γλώσσες. Βλ. Mack- ridge 2014: 74-76· Κατσιαρδή-Hering κ.ά. 2018.
28. Στο Σύνταγμα του Άστρους
(1823) για πρώτη φορά τίθεται ο πα- ράγοντας της γλώσσας ως προϋπόθεση ιθαγένειας, όχι για τους αυτόχθονες, αλλά για τους ετερόχθονες: ειδικότερα, αναφέρεται ότι, όσοι έλθουν από το εξωτερικό, μπορούν να πολιτογραφη- θούν Έλληνες πολίτες, εφόσον έχουν «πάτριον την Ελληνικήν φωνήν» και πιστεύουν στον Χριστό.
του δείκτη θα),25 η συντακτική δομή της γενικής απολύτου (παραμειβομένων....κυανού), οι προθετικές φράσεις με εις, εν, διά κ.ο.κ.
Απολύτως επιμελημένη και τυπική είναι ασφαλώς και η γλώσσα των Συνταγμάτων του Αγώνα. Στο πρώτο ελληνικό Σύνταγμα, το Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος (1η Ιανουαρίου 1822), ορίζεται: «Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουσιν εις Χριστόν εισίν Έλληνες». Πέρα από τα αρχαΐζοντα γλωσσικά στοιχεία, όπως οι ρηματικοί τύποι πιστεύουσιν και εισίν, ενδιαφέρον παρουσιάζει στο παρόν χωρίο η επιλογή του εθνωνυμίου Έλληνες, το οποίο προεπαναστατικά χρησιμοποιούσαν κυρίως οι λόγιοι, ήδη από την υστεροβυζαντινή περίοδο, ωστόσο δεν είχε επικρατήσει στο στόμα του λαού,26 που επέλεγε τα ευρέως χρησιμοποιούμενα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Ρωμιός ή/και Γραικός.27 Επίσης, τα οριζόμενα κριτήρια πολιτειότητας περιλαμβάνουν την ιθαγένεια και τη θρησκεία, όχι τη γλώσσα,28 με αποτέλεσμα να συμπεριλαμβάνονται όχι μόνο οι ελληνόφωνοι, αλλά και οι αρβανιτόφωνοι, βλαχόφωνοι κ.ο.κ. κάτοικοι των επαναστατημένων περιοχών. Όπως επισημαίνει ο Πολίτης (2009: 33), «Η εθνική συνείδηση ήταν ένα από τα κέρδη της Επανάστασης: οι επαναστατημένοι χριστιανοί με το ξέσπασμα του Αγώνα άλλαξαν ονομασία ξαφνικά. Ενώ λεγόντουσαν χριστιανοί, ρωμιοί, ή μοραΐτες, ρουμελιώτες, κρητικοί και τα παρόμοια, μετονομάστηκαν σε Έλληνες». Πρόκειται προφανώς για εξέλιξη άρρηκτα συνδεδεμένη με την ανάδυση του θεσμού των εθνών- κρατών στον ευρωπαϊκό χώρο.
Ανάλογο είναι το ύφος σε επιστολές πολιτών προς τη Διοίκηση: σε έγγραφο της Κοινότητας Σάμου, στο οποίο γίνεται αναφορά στο τοπικό πολίτευμα (Σάμος, 12 Ιουνίου 1822, ΑΕΠ, τόμ. 1, σ. 544-545), διαβάζουμε: «Οποίας και πόσης αρρήτου χαράς και αμυθήτου αγαλλιάσεως ενεπλήσθημεν, ιδόντες ότι η σεβαστή υπερτάτη Διοίκησις του ήδη ανακαινιζομένου Γένους ημών έρριψε τέλος το κηδεμονικώτατον αυτής όμμα και εις την νήσον ταύτην [...]». Ο παθητικός αόριστος ενεπλήσθημεν, η μετοχή αορίστου β ́ ιδόντες, καθώς και η συσσώρευση επιθετικών φράσεων (αρρήτου χαράς και αμυθήτου αγαλλιάσεως, σεβαστή υπερτάτη Διοίκησις, ανακαινιζομένου Γένους, κηδεμονικώτατον όμμα) διαμορφώνουν ένα έντονα λόγιο συγκείμενο. Προφανώς το τοπικό ιδίωμα της Σάμου, που ανήκει στη βόρεια διαλεκτική ομάδα, λάμπει διά της απουσίας του, καθώς επιδιώκεται από τον καταγραφέα η απόλυτη γλωσσική ομοιογένεια προς τη θεωρούμενη ως γραφόμενη νόρμα.
Ακόμη και γνωστοί αγωνιστές μεταξύ τους καταγράφουν διά των γραμματικών τους τον λόγο τους στο ίδιο υψηλό επίπεδο ύφους (register): ενδεικτική είναι η επιστολή του καπετάν Πανουργιά προς τον καπετάν Νικήτα, με θέμα την κατάσταση στην επαρχία Σαλώνων (Σάλωνα, 23 Ιουλίου 1823, ΑΕΠ, τόμ. 17, σ. 59), όπου εντοπίζουμε, μεταξύ άλλων, αρχαιοπρεπείς συντάξεις όπως το έμμεσο αντικείμενο σε δοτική («ο κοινός φίλος κύριος Πεταλάς σοι γράφει εκτεταμένως»), δομή που στον προφορικό λόγο έχει μεταδομηθεί ήδη από
278 ΑΝΤΙΚΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ!